Inwestycje

Polska wieś się zmienia


Odnowa a fundusz sołecki

Odnowa wsi to pojęcie, które na wielkopolskiej wsi nie schodzi z ust od kilku lat. Idea odnowy narodziła się ponad 15 lat temu na Opolszczyźnie. Odnowa wsi zakłada nieustanny proces aktywizacji lokalnej społeczności. ,,Oddaje” głos obywatelom, oddolnym inicjatywom w decydowaniu o harmonogramie zmian, zadaniach na terenie wspólnoty, wsi.  Procesy odnowy przyspieszyły dzięki wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej i pojawieniu się puli środków finansowych, dzięki którym Polska wieś dostała wielką szansę ,,skoku cywilizacyjnego”. Obok środków z unijnej kasy, które w początkowej fazie skierowane zostały na budowę infrastruktury podstawowej, pojawiły się w niektórych województwach, w tym w Wielkopolsce regionalne programy odnowy wsi. Programy stworzone i koordynowane po dziś dzień przez samorządy województw. Dodając do tego utworzenie w niektórych gminach funduszu sołeckiego, otworzyło to lokalnym wspólnotom drogę do rozwoju, przeprowadzenia inwestycji z wykorzystaniem środków z kilku źródeł. Pojawiły się nowe możliwości na polskiej wsi.

W latach 90’ XX wieku priorytetem dla mieszkańców wsi były inwestycje tj. telefonizacja, gazyfikacja, budowa chodnika, modernizacja oświetlenia. Bogatsze gminy poradziły sobie z tymi zadaniami o wiele szybciej, niż gminy miejsko-wiejskie, wiejskie, typowo rolnicze, gdzie budżety gminy były znacznie skromniejsze. Istniały wtedy jeszcze komitety społeczne. Miejscowa ludność angażowała się w pracę na rzecz budowy kanalizacji deszczowej, czy budowę chodnika. Bardzo często środki finansowe z budżetu gminy starczały tylko na zakup materiałów, a wkład własny w postaci pracy fizycznej gwarantowali mieszkańcy.

Kolejnym etapem były zabiegi wspólnot lokalnych o budowę lub modernizację świetlic wiejskich, stworzenie miejsc spotkań i rekreacji dla mieszkańców. Mieszkańcy wsi odczuwali potrzebę zagospodarowania miejsca pod integrację, miejsca wspólnych spotkań i zabaw. Nowe idee, pomysły to początki myślenia w zgodzie z zasadami odnowy wsi. Pomysły się rodziły, ale szerokiego dostępu do środków finansowych nie było. Należy pamiętać, że początek XXI wieku to okres kryzysu. Tylko niektóre gminy, które stać było na budowę nowych świetlic, rzuciły się w inwestycyjny wir. Wówczas brakowało planowania, myślenia długofalowego, szacowania kosztów utrzymania oraz co najważniejsze sposobu wykorzystania nowo postawionego obiektu przez mieszkańców. Wielokrotnie zapominano, że wybudowanie nowego obiektu, rodzi wysokie koszty w postaci bieżącego utrzymania.

Odnowa wsi zakłada realizację zadań na terenach wiejskich polegających na modernizacji miejsc publicznych, które wymagają zagospodarowania; odtworzenia i modernizacji istniejących cieków, zbiorników wodnych oraz kultywowaniu tradycji lokalnych. Oczekuje się od mieszkańców wsi działania, aktywnej postawy, innowacyjnych pomysłów, które wpłyną na podniesienie poziomu życia mieszkańców danej wspólnoty. Śmiało można powiedzieć, że zapanowała ,,moda” na wieś. Przyczyniła się do tego akcesja Polski do Unii Europejskiej, która kładzie nacisk na promocję różnorodności, produktów i marki lokalnej, co ma przełożyć się na promocję bogactwa zasobów oraz zwiększenie poziomu konwergencji krajów wspólnoty. Świadczy o tym skierowanie znacznych środków finansowych na wieś w ramach programowania środków unijnych, stworzenie ustawy o funduszu sołeckim, mocny głos środowisk wiejskich w mediach, dzięki m.in. promocji produktów lokalnych. Mieszkańcy wsi poczuli się silni, docenieni, poczuli że wieś jest na topie. Obecnie na polskiej wsi możemy zidentyfikować następujące zasoby:

  • Kapitał Naturalny (krajobraz, położenie umożliwiające rozwój, budowę infrastruktury społecznej)
  • Kapitał Ludzki (sołtys i rada sołecka, grupa odnowy, lider)
  • Kapitał Finansowy (fundusz sołecki, budżet gminy, granty finansowe)
  • Kapitał Rzeczowy (świetlice wiejskie, centra rekreacji)
  • Kapitał Społeczny (inicjatywa oddolna, obywatelska)

Prawidłowe zagospodarowanie i wprowadzenie synergii pomiędzy ww. zasobami to główne zadanie procesu odnowy wsi. Wiejskie wspólnoty mieszkańców, które wykazały aktywną postawę utworzyły grupy odnowy wsi, wybrały lidera, współpracują z miejscowym samorządem gminnym w celu pozyskania środków na realizację kolejnych projektów. Rośnie liczba aktywnych wspólnot. Brakuje jednak cały czas swobody działań, narzędzi, dzięki którym grupy odnowy wsi mogłyby swobodnie działać w zgodzie z prawem. Inicjatywy oddolne potrzebują ,,mądrego” prawa (niezbędna jest zmiana ustawy o organizacjach pozarządowych), pomocy ze strony urzędników w przygotowywaniu projektów, zakładaniu organizacji pozarządowych na wsi, edukacji obywatelskiej. Przekazanie wiedzy, informacji oraz stworzenie podstawowego doradztwa wspomaga aktywność społeczną. Szkolenia pozwalają wyłonić lidera grupy – osobę - która posiada zdolności i umiejętności organizatorskie i komunikacyjne, zna reguły zarządzania. W wielu gminach dzięki wprowadzeniu funduszu sołeckiego istnieje wyznaczony urzędnik, który jednocześnie sprawuje ,,opiekę” nad miejscowościami objętymi programem odnowy wsi i pomaga w kreowaniu, a następnie w realizacji inicjatyw i ciekawych pomysłów. Taka osoba musi być jednak mniej urzędnikiem, a bardziej wizjonerem, znać potrzeby lokalnej wspólnoty, potrafić przekazywać wiedzę o roli i szansie odnowy wsi, dostępnych funduszach, pomagać organizować grupy nieformalne w struktury samodzielnych organizacji pozarządowych. Docelowo główny cel w odnowie to przekazanie decyzyjności bezpośrednio na sołectwo, grupę odnowy. Beneficjentem środków finansowych, gwarantowanych w ramach grantów ze strony urzędów marszałkowskich, instytucji wdrażających, lokalnych grup działania powinny być bezpośrednio sołectwa. Wójt/burmistrz powinien tylko udzielać zgody na realizację zadania na terenie, którym gmina jest właścicielem. W tym miejscu pojawia się jednak problem wkładu własnego, który najczęściej wynosi ok. 20%. Wkładem własnym mogą być przeznaczone środki w ramach funduszu sołeckiego oraz praca własna – człowieka i maszyny. Sołectwa już zauważają taki kierunek. Zaczynają planować, dzielić wydatki w ramach funduszu tak, aby zrealizować zaplanowane przedsięwzięcia. Taki kierunek wpływa na wzrost poziomu samodzielności sołectwa, grupy odnowy.

Obecnie gminy, organizacje wspierające rozwój na terenach wiejskich powinny wspierać aktywne postawy, poprzez zbudowanie systemu zachęt, nagród, wyróżnień. Z stąd organizowane liczne konkursy przez samorządy na najlepszego sołtysa, wieś, najpiękniejszy skwer, ciekawą inicjatywę lokalną itp.. Bywa, że ludzie często się ,,wypalają”, brakuje im nowych pomysłów lub są po prostu zmęczeni. Dużą rolę odgrywa charyzma lidera, zaangażowanie lokalnych autorytetów, którzy popularyzują aktywność społeczną, podrzucają innowacyjne pomysły, ukierunkowują.  Istnieje realna potrzeba stworzenia miejsca dobrych praktyk (np. strona www gminy) oraz reguł konsultacji społecznych z mieszkańcami wsi na tematy ważne z punktu widzenia środowiska, planowania i zagospodarowania przestrzennego. Między przedstawicielami władzy lokalnej a grupą odnowy (często Sołtys i Rada Sołecka) musi istnieć partnerstwo, klimat dialogu i współpracy, który w szybkim czasie przełoży się na zaangażowanie w realizację przedsięwzięć.

Każda mała wspólnota, wieś ma szansę uczestniczenia w programie odnowy i sięgnięcia po dotacje, które mogą wpłynąć na podniesienie poziomu życia lokalnej społeczności. Pierwszy krok to znalezienie lidera oraz grupy osób, którzy decyzją zebrania wiejskiego zostaną powołani do pracy w grupie odnowy wsi. Drugi krok to zebranie pomysłów mieszkańców, członków grupy odnowy i opracowanie planu odnowy miejscowości lub strategii rozwoju miejscowości. Opracowany plan, strategia wyznacza cel, kierunek rozwoju wsi, zadania oraz bazę potencjalnych źródeł środków finansowych na najbliższe kilka lat. Plan przyjmuje zebranie wiejskie, a następnie rada gminy. Każdy z organów lokalnej władzy w pośredni sposób widzi to co wieś docelowo chce osiągnąć, jakie kierunki odnowy obrała. Organ wykonawczy – wójt/burmistrz – zapewnia pomoc urzędu w przygotowaniu wniosku o aplikowanie w ramach pomocy oferowanych przez programy grantowe skierowane na odnowę wsi. To model obecnie obowiązujący. Programy wspierające odnowę wsi nieustannie ewoluują. Brakuje wsparcia dla zaawansowanych wspólnot wiejskich, pomocy w zakładaniu stowarzyszeń rejestrowanych, jednolitej bazy dobrych praktyk. Ciężar administracyjny z odnową wsi ponosi cały czas gmina, która czasami w wyniku braków kadrowych w urzędzie traktuje temat związany z odnową wsi nie do końca poważnie. Niektórzy włodarze gmin argumentują, że na terenie gminy są ważniejsze sprawy do realizacji niż przedsięwzięcia związane z odnową i temat ten jest odkładany na ,,tłustsze” lata.

Idea samorządu, samorządności zakłada, że obywatele decydują o kierunkach rozwoju ich wspólnoty, wyborze i realizowaniu zadań, które wpłyną na wzrost poziomu życia lokalnej społeczności. Dużą grupę samorządowców, jak i organizacje lokalne, grupy odnowy wsi ucieszyło powstanie prorozwojowej i bardzo krótkiej - w dosłownym znaczeniu - ustawy z dnia 20 lutego 2009r. o funduszu sołeckim. Fundusz nie jest dotacją celową. Przeznaczenie środków finansowych precyzuje art. 1 ust. 3 w zdaniu ,,środki funduszu przeznacza się na realizację przedsięwzięć, które zgłoszone we wniosku, o którym mowa w art. 4, są zadaniami własnymi gminy, służą poprawie warunków życia mieszkańców i są zgodne ze strategią rozwoju gminy”[1]. Wyraźnie podkreśla się wydatkowanie pieniędzy na realizację zadań własnych gminy na terenie danego sołectwa. Pula pieniędzy przypadająca na dane sołectwa jest określana każdorazowo co roku do końca lipca. Pod uwagę brana jest ilość osób zamieszkujących dane sołectwo. Do końca września zebranie wiejskie decyduje ile i na co wydać w następnym roku budżetowym. Realizacja zaplanowanych zadań ma wpłynąć na długookresowy efekt poprawy warunków życia mieszkańców danego sołectwa. W przeważającej części sołectwa wydają zaplanowane środki finansowe na zakup i materiałów związanych z utrzymaniem świetlicy wiejskiej, utrzymaniem terenów zielonych, na organizację wydarzeń kulturalnych. Fundusz sołecki niesie za sobą korzyści ekonomiczne, społeczne i obywatelskie. Angażuje mieszkańców, współtworzy inicjatywę obywatelską, ,,oddaje” prawo do decydowania o wydatkach przez zebranie mieszkańców. Administracja rządowa zwraca do 30% wartości poniesionych wydatków, gdy wydatki w ramach funduszu soleckiego zostały dobrze wydatkowane i zakwalifikowane. Państwo stworzyło ustawę, która zbudowała elementy współpracy pomiędzy sołectwem – gminą – rządem. Z roku na rok coraz więcej gmin wdraża fundusz sołecki, upatrując w nim szanse na rozwój obszarów wiejskich. Cieszy fakt, że już ponad połowa gmin w Polsce wyraziła zgodę i wprowadziła fundusz sołecki. Wiele gmin, sołectw uczy się cały czas dobrze wydatkować środki finansowe w ramach funduszu. Kontrole RIO i NIK wskazują, że nie wszystkie samorządy lokalne dobrze radzą sobie z wydatkowaniem środków w ramach funduszu. Brakuje stosownej wiedzy, czasami brak faktycznego zaangażowania wspólnoty wiejskiej w sprawy wsi. Brak informacji o roli i sile zebrania wiejskiego, brak wsparcia urzędy gminy w kreowaniu projektów, przedsięwzięć. W takich przypadkach pomocą może okazać się szkolenie wyjazdowe, pokazanie dobrych praktyk w innych gminach.

Patrząc na funkcjonowanie samej ustawy o funduszu i problemach prawnych, które zostały zauważone w trakcie realizacji przyjętych zadań pojawiają się wyzwania, które powinny polegać na: uelastycznieniu reguły wydatkowania (dopuszczenie zmiany kwot pomiędzy zadaniami), wprowadzenie podziału na zadania inwestycyjne i miękkie (możliwość finansowania szkoleń dla wiejskich organizacji), promowaniu realizacji zadań opartych montażach finansowych (dla ,,zaradnych” gmin, sołectw większy procent zwrotu wydatków z ministerstwa), nacisk na zakupy wpływające na kultywowanie lokalnych tradycji (dobra ruchome, akcesoria, wyposażenie).

Fundusz sołecki to doskonały miernik aktywności lokalnych wspólnot, sołectw. Dzięki wskaźnikowi (% wykonania planu wydatków) można wywnioskować, czy dane sołectwo jest aktywne, czy ma problemy z określaniem, a następnie z realizowaniem podstawowych zadań - zadań własnych gminy - wynikających z ustawy o samorządzie gminnym. Od kilku lat w gminie Krzywiń funkcjonuje fundusz sołecki. Na terenie gminy trudno doszukać się osoby, która krytykowałaby istnienie funduszu. To idealne rozwiązanie dla każdego sołectwa – daje większą demokrację w decydowaniu mieszkańcom danej miejscowości na co wydać pieniądze. W 2013 mieszkańcy na zebraniach wiejskich zaplanowali kolejne zadania polegające na zakupie materiałów do upiększania swoich świetlic, otoczenia oraz usług np. na utrzymanie terenów zielonych. Mieszkańcy sami podejmując decyzje, sami zaczęli dbać o estetykę swoich miejscowości. Fundusz daje realne możliwości finansowe, a sołtysi jako dobrzy gospodarze wykorzystują to. Wykorzystanie funduszu sołeckiego zależy w dużej mierze od dobrze przygotowanego planu i skosztorysowania planowanych przedsięwzięć. Wpływ ma również operatywność sołtysa, rady sołeckich, ale również samych mieszkańców, którzy mogą przyczynić się do osiągnięcia zaplanowanego efektu angażując się społecznie. Na każdym etapie zarządzania funduszem, sołtysi mogą liczyć na wsparcie pracowników urzędu gminy. Realizowane wspólnie zadania (sołectwo i urząd gminy) w połączeniu z pracą społeczną wpływa na pobudzenie aktywności społecznej oraz przyczynia się głębszej integracji.

Proces odnowy wsi i istnienie funduszu sołeckiego zakłada ten sam cel, jakim są dobrze przemyślane przedsięwzięcia, mające na celu poprawę życia mieszkańców na wsi. Powstanie funduszu sołeckiego umożliwiło realne gospodarowanie i zarządzanie sołectwem, a odnowa wsi dała szansę na podniesienie i stworzenie nowych standardów życia na wsi. Przy wsparciu gminy – zapewnienie podstawowej infrastruktury - oraz aktywnej działalności organizacji pozarządowych polska wieś już za kilka lat będzie nie do poznania. Przed nami rysuje się wizja nowoczesnej i samowystarczalnej wsi.

Bartosz Kobus
Zastępca Burmistrza Miasta i Gminy Krzywiń
Gminny Koordynator Odnowy Wsi

 


[1] Art. 1 ustawy z dnia 20 lutego 2009r. o funduszu sołeckim (Dz. U. z 2009 r. Nr 52, poz. 420);